minder nog, van positieve en wezenlijke betekenis: het aanvaarden van Jezus als leraar of wijze, maar niet als Zoon van God; het aanvaarden van Jezus, maar niet van zijn Kerk etc. etc. Een cultuur groeit ook naar Christus via de tallozen die Christus-zelf niet ontmoetten maar Hem slechts een weinig nader kwamen; óók via het op ,,ketterse” wijze en van ,,ketters” aanvaarden van Christus 1). – In het groeiproces ener cultuur kan dit ,,halverwege” (en minder) niet énkel worden gezien als fiasco, gevaar, misvorming, aberratie, verderfelijk syncretisme of negatief resultaat. Het is ook: gedééltelijke opname reeds. Dit gedeeltelijk opnemen, in hoe geringe mate ook, is niet enkel een eerste en reeds daarom betekenisvol doorbréken van een wereld die een welhaast ontoegankelijk in zichzelf besloten grootheid is, maar, positiever, belangwekkender, het opgenomen worden van dat waarheidsdeeltje in dat ontzaglijk reservoir van geestelijke krachten, dat het Oosten is. Het zaadje dat valt, valt niet op onvruchtbare rotsgrond. Het gedeeltelijk aanvaarden, het op ketterse wijze of van ketters aanvaarden is ook fase, levensvol moment in het langzame, nauwelijks aanwijsbaar vorderende rijpingsproces ener cultuur; het is een voorbereiden ook, in het verborgene en onherkenbaar, van een later, allengs zuiverder, gezuiverder, waarheidsverstaan.
Vanzelfsprekend, wat als halverwege (en minder) voorbereiding is, voorwaarde, voorspel, onvermijdelijke fase, kan als misvorming verstarren, dieper verwilderen, en – tegendeel van rijpen – vijandige versperringen scheppen. Er zijn in de mens ook destructieve krachten werkzaam. En als satan reëel strijdt en blijft strijden om de christenen aan Christus te ontrukken, dan strijdt hij uiteraard ook in de niet-christelijke volken. En dan niet enkel om

¹) Het moge geoorloofd zijn in dit verband te herinneren aan de geschiedenis van Franciscus, de arme van Assisi. De middeleeuwse verwildering van het westerse christendom had in de l2de eeuw allerlei extreme, ten dele ketterse tegenbewegingen opgeroepen in de verontruste gewetens der christenheid, tegenbewegingen die men zou kunnen karakteriseren als een absoluut stellen van een verdrongen of verachte christelijke levenswaarde of deel-waarheid. Maar mede dank zij die tegenbewegingen, hun aberraties. hun duistere en hartstochtelijke ernst, hun waarheidsgehalte en de door dit alles afgedwongen bezinning op de grote fundamentele waarheden van het christendom, konden die contra-bewegingen plotseling, in een geniaal begaafde en zuivere mens, i.c. Franciscus, geheel zuiver, verpuurd, gestalte krijgen. Ook die ,,ketterse” tegenbewegingen hebben Franciscus voorbereid, mogelijk gemaakt. – En verschijnt zulk een figuur, dan werkt deze niet alleen zuiverend m.b.t. de Kerk, maar ook m.b.t. die tegenbewegingen.

189