der mensen, schier reddeloos verzonken ligt in een wereld van duisternis, bijgeloof, zedelijke verwildering e.d. Niet normaal is b.v., dat men, als christen het leven van Gandhi beschrijvend, behoefte gevoelt in diens innerlijk te wroeten, naar menselijke tekorten, een persoonlijke schuld, om het feit te verklaren, dat hij, ofschoon de omstandigheden voor hem nauwelijks gunstiger hadden kunnen zijn en alle voorwaarden vervuld schenen om een andere beslissing voor te bereiden, toch niet tot het christendom is overgegaan ¹). Men miskent daarmee een menselijke situatie, de waarachtige levenswaarde van een niet-christelijke religie en, erger, men gaat voorbij aan een missionaire werkelijkheid die in de grond van enorme positieve betekenis is: het beïnvloeden. Want Gandhi’s weigering christen te worden is niet exclusief een negatief feit. Zijn contact met het christendom, juister, met het evangelie, heeft tot gevolg gehad, dat het in hem, deze ,,heiden”, een zeer wezenlijke eerbied voor Jezus uitwerkte. Het christendom heeft ook zijn denken bevrucht. En overal waar dit denken zich uitsprak, waar zijn woord, zijn waarheidsleven lichtend en bevrijdend was (en dat was het voor tallozen), werkte ook iets van Jezus’ waarheid door, straalde iets van Jezus’ waarheid mee uit over de tallozen die naar hem luisterden. Ook in hén werkte zijn eerbied voor Jezus eerbied uit en een grotere openheid voor het christendom. – Men kan antwoorden, denigrerend: openheid voor dat theosofische christendom van zijn angelsaksische vrienden! – Het is mogelijk. Maar ook die theosofische vrienden hebben de eerbied voor het christendom in Indië doen toenemen, hebben wegen geëffend en voorbereidend werk verricht. Het Rijk Gods wordt niet alléén voorbereid door de rechtzinnigen in de leer. Ontvankelijkheid voor het christendom betekent niet exclusief en dadelijk ontvankelijkheid voor het ware christendom. Het vorderen van het christendom valt niet samen met het aantal bekeringen noch het laatste met de wordingsgang van een cultuur naar een christelijke. In de wordingsgang van een cultuur (naar Christus) is ook het onbesliste, het ,,halverwege” en minder, veel

¹) Ds A. Pos: ,Mohandas Karamchand Gandhi’ in: Pioniers van het nieuwe Azië’, Franeker, 1960.

188