hardt. Ook als zijn geloof niet alle vragen beantwoordt, vraagt hij niet per se om een andere religie. Hij zoekt binnen zijn religie naar een bevredigend(er) antwoord en hij verwacht dat ook van haar (zo hebben zich alle religies verdiept en zijn zij gegroeid). Hij vertrouwt in zijn religie omdat zij hem ook elders niet in de steek liet. Ook als zij hem ergens haar steun onthoudt, heeft hij vele goede gronden haar trouw te blijven: alles wat in zijn wereld goed en schoon is, is door die religie geworden; alle vrede en rust die hij vond, vond hij dank zij haar; zij is de goedheid en orde van de hem omringende wereld welke zijn wereld is, en alles wat van buiten met andere waarden en waarheden die wereld agressief of apologetisch binnendringt, ervaart hij terecht als bedreiging en ondermijning ervan en als verraad eraan, – met alle gevolgen van dien. Neen, het zijn niet enkel en het zijn slechts zelden demonische, schuldige of verdachte, maar ook en primair nobele en verantwoorde weerstanden in hem, die oorzaak zijn dat hij geen ontvankelijkheid opbrengt voor het hem vreemde christendom of dat hij innerlijk onberoerd in zijn afwijzen volhardt; daarvan is evenmin sprake als hij, een hem voorheen niet bekende waarheid vernemend en deze aanvaardend, haar aanvaardt als een verrijking van zijn religie en daarin, op een of andere wijze, opneemt. Dat is geheel normaal, en allerminst een boosaardige of hovaardige reactie. Zelfs het verwoede en wrede fanatisme waarmee hij een verraad aan de voor hem heilige, onaantastbare grondslagen van zijn cultuur of volksbestaan wel wreekt, is in zijn oorsprong niet demonisch. Het is de reactie van een tot eigen wasdom en volwassenheid gekomen cultuur, met een eigen scheppend antwoord op de vragen van het menselijk bestaan. Ab[n]ormaal is, dat men, teleurgesteld over zo weinig waarachtige belangstelling voor ,,de ware religie”, steeds weer speurt naar minderwaardige motieven om dat negatieve resultaat te verklaren, of een ,,religiositeit” veronderstelt, die tengevolge van de zondigheid

treffelijkheid, practisch niet verwerkelijkt worden, en dan deugt zij niet voor u die haar leert, óf gij zijt zo slecht, dat gij niet wilt nakomen wat gij kunt en moet nakomen. Zowel in het ene als in het andere geval hebt gij helemaal niets op ons voor en moest ge ons nu maar met rust laten” (Aziatische boeddhisten en brahmanen op het godsdienstig wereldcongres te Chicago tot de christenen van Europa; geciteerd door Bernard Wevers: ,Kolonisatie en Missie’, Groesbeek, 1930.

187