sen dan bedoelde werken deden. Een soortgelijke hang bespeurt men ook wel hij het nieuwe missionaire denken. Men denkt, sedert men de lichtsporen ener oeropenbaring of de uitwerking van de Logos spermatikos erkent, niet meer zó gering over de niet-christelijke religies. Ja, ook de heidenen – zo hoort men nu vrijmoedig toegeven – hebben hun heiligen gehad ¹). Maar de stelling werd geïllustreerd (geruststellend geserveerd) met Abel, Melchisedech en Job, – les saints payens de l'Ancien Testament... Ik betwist niet dat genoemde ,,heidenen” heiligen zijn geweest, maar als men de stelling, ook de heidenen hebben hun heiligen, i.v.m. de huidige missie lanceert, is het ongetwijfeld doeltreffender, juister ook, en vooral moediger, haar te illustreren met de talrijke waarlijk enorme religieuze gestalten die Indië, China, Japan in de loop van vele eeuwen zijn blijven voortbrengen. Met hen bevinden we ons midden in het ,,echte” heidendom en niet in een heidendom dat ieder van ons vertrouwd is als ,,reeds voorspel van het christendom”; met hen behouden we de heidense heiligen niet (geruststellend en glorievol) in ónze buurt. Ten overstaan van deze reeks formidabele gestalten die met hun volstrekt exceptionele vroomheid de stelling vele malen overtuigender zouden hebben geïllustreerd, is het waarlijk ietwat bizar de aanwezigheid van heiligen bij de heidenen waar te maken met drie bijbelse figuren (van ettelijke eeuwen geleden), zo alsof we de rest van het heidendom op het punt van heiligheid gevoeglijk kunnen negeren. – Drie figuren in totaal, – en van die drie is voor de argeloze lezer misschien nog het meest onthullende, niét dat zij ,,heiligen” zijn geweest, maar dat deze bijbelse gestalten hem plotseling zo nadrukkelijk als ,,heidenen” worden geserveerd.
Maar genoeg hierover. Laten we ons van dergelijke beduchtheden losmaken en ter inleiding thans een viertal notities (citaten en samenvattingen) bijeenbrengen, die enkele aspecten van niet-christelijke religies in een overhelder licht plaatsen.
1. In zijn reeds geciteerde beschouwing Liturgie en Missie, die

¹) ,Missionaire orientatie’: ,De godsdienstige situatie van de niet-christen’, p. 30. Overigens is deze stelling niet zó nieuw. Reeds honderd jaar geleden moest deze stelling – deze toen nog verontrustende ontdekking – worden verdedigd . . .

157