hoont als uitingen van pseudo-religieus estheticisme = japans boeddhisme.

Vatten we de hierboven vermelde aspecten samen, dan zien we als het karakteristieke of eigene van de japanse religiositeit, de japanse realisatie van het boeddhisme o.m.:
a) een Diesseitsreligie, die alles verwacht van de mens en een radicale ontmythologisering van het religieuze verwerkelijkt; b) geen berouw in de vertrouwde christelijke zin; en een religieuze glimlach voor de emotionele kanten ervan; c) een positieve deugdenwil, die evenwel Boeddha’s stille ,,weg van het midden” volgt; d) de schoonheid der gedragingen; e) als gevolg van de ontoereikendheid van of het ongeloof in het woord het ,,apostolaat” der vormen, een apostolaat dat f) het ideaal van het enige goede leven in zijn zuivere gedaante, zonder concessie, onder de mensen brengt; g) eerbiediging van de menselijke persoonlijkheid en van de persoonlijke vrijheid.

Thans, om naar Van Straelen terug te keren, de keerzijde van dit alles. Het behoeft nauwelijks betoog: er is geen reden de japanse samenleving van vandaag, of die van het verleden (of van de toekomst), te idealiseren en háár religiositeit te laten samenvallen met de verwezenlijking van de hierboven geschetste beginselen. Men kan van die samenleving op zijn minst zeggen wat Van der Leeuw schreef m.b.t. de primitieve samenleving: ,,Het zou onjuist zijn om de primitieve samenlevingen te romantiseren en ze voor te stellen als van diepzinnigheid doortrokken culturen, waarin ieder individu deel heeft aan de in geladen symbolen uitgedrukte zin van het bestaan. Ook in deze samenlevingen kent men atheïsten en, vooral, de grote groep van hen, die ’het wel geloven’, de nuchterlingen en materialisten” ¹) Nog minder reden tot idealiseren geeft Boeddha’s eigen visie op de mens, ook al beschouwde hij hem dan als in wezen goed; niet voor niets achtte hij vele wedergeboorten noodzakelijk en vroeg hij zijn monniken naar absolute reinheid te streven – tot in de verborgenste schuil-

¹) ,De religie der primitieve volken’ (,De Godsdiensten der Wereld’), 1, p. 469.

123