en noodzaak aanwees, niet met woorden in de velen kan oproepen. De gebruikelijke consequentie van deze of een soortgelijke situatie is: het ideaal aan het beperkte begripsvermogen en de beperkte levensmogelijkheden der menigte aan te passen en haar aan te spreken op het plan van háár behoeften aan zekerheden en zichtbaarheden. Maar hoe meer concessies men doet en het beeld van de goede mens aanpast, afzwakt, verminkt en nivelleert, hoe minder het de mens aanspreekt en treft in het beste van zijn menszijn. Het treft hem daarin tenslotte in het geheel niet meer. Hij is voor het enig nodige verloren, in dien zin, dat hij dáárnaar niet meer streeft: het aangepaste en genivelleerde is ,,ideaal” en voldoende geworden. Het enig nodige is niet voor hem bestemd. Het eigenlijke ideaal wordt voor hem verzwegen en is buiten zijn leven geraakt.
Voor het boeddhisme, deze voor-christelijke verlossingsreligie voor welke alles van de mens afhangt, en dat, om de redenen hierboven genoemd, slechts kan willen dat de mens, hoe zwak en onvolmaakt ook, zich van meetaf en reëel op de weg naar het enige verlossende leven bevindt, kon het verzwijgen of de afwezigheid van het enig nodige geen antwoord zijn. Het Zen-boeddhisme vond een weg om, ondanks onbegrip etc., toch het zuivere ideaal ken-baar en rechtstreeks onder de mensen te brengen en bovendien zodanig dat het de mens kon treffen in het beste van zijn menszijn.

Zijn aldus de beide eerste voorwaarden vervuld, dan rijst de vraag, de belangrijkste: op welke wijze dit ken-bare ideaal inderdaad kennis wordt van de menigte en hoe zij leven wordt met en vanuit dit enige nodige. Men zou verwachten: door onderrichting, verduidelijking, aansporing, bewijsvoering e.d. Het antwoord van het Zen-boeddhisme is ook hier anders. Het Zen-boeddhisme is ,,une transmission d’une nature spéciale, en dehors de tout enseignement et qui ne s’appuie sur aucun mot” ¹) Waarheden toch worden pas levend en richtend voorzover men ze persoonlijk verovert, d.i. zelf in bezit neemt als de uitkomst van een geleefde

¹) Ryauon Fujishima, ,Le Bouddhisme Japonais’, p. XXV.

119