aangaande het buitenchristelijke denken niet wezenlijk van het hautain misprijzen voor belangrijke prestaties, dat Goethe eens in de mannen der wetenschap hekelde met de ironische woorden aan Zelter: « was wahr daran sei (aan die prestaties), sei nicht neu und das Neue nicht wahr (das heisst doch weiter nichts als : was wir gelernt haben, glauben wir zu verstehen; und was wir lernen sollen, verstehen wir nicht »; waaraan we nog kunnen toevoegen : en wat wij niet verstaan, heeft ons ook niets te leren). Alles buiten ons waarheidsverstaan attaqueerden en hoonden we als ramp, overbodige omweg, dwaailweg, gevaar, als een onwaarde, zonder recht of reden van bestaan en onze aandacht niet waard, – tenzij om zijn verwoestende werking: om het doortrapt spel erachter van de grote Misleider die de argeloze mens, de mens ook met zijn verborgen verdorvenheid, aan zijn laagste hartstochten wilde uitleveren. Een andere verplichting dan de negatieve, haar hoe dan ook uit de wereld te helpen en de mens ertegen te immuniseren, bezaten wij ten aanzien van die onwaarde niet, nauwelijks. Onze plicht jegens het buitenchristelijke denken (en een bedreigde mensheid) achtten wij goeddeels en gewetensvol volbracht wanneer wij het op zijn onwaarheidsgehalte hadden ontmaskerd en aldus op zijn duidelijke onwaarde als voorwerp van enigerlei aandacht. Ontmaskeren betekende dan het betwistbare erin met

[77]