Niet minder gevaarlijk echter, en hier formuleren Wij ons tweede bezwaar, is, bij de behandeling van de massamens uitsluitend diens innerlijke gedaante te signaleren, en met geen woord te reppen over de historische oorsprong van het verschijnsel massamens in zijn huidige gedaante. Ook hierover zwijgt dit boek. Nu is het wel zo, dat het historisch situeren en verklaren buiten het kader van een psychologische analyse valt, maar ook wat De Greeff aanvoert – zij ’t dan zeer terloops en slechts voor weinigen verstaanbaar – als remedie tegen de innerlijke houding van de massamens in ons, behoort niet tot het eigenlijke onderwerp van dit boek.¹

1 Hetgeen De Greeff opmerkt over de noodzaak, terug te keren naar een « zo sterk mogelijke vitale bewogenheid tegenover de natuur en de wereld », zal menigeen wellicht glimlachend afwijzen als een onbegrijpelijk, weinig zeggend naweetje van Rousseau, doch geheel ten onrechte Het betreft hier een terugkeer naar die diepzinnige levenswaardering waaruit niet alleen het oude Indië en het oude Griekenland, maar ook figuren als Franciscus, Nicolaas van Cusa, Giordano Bruno, Hölderlin en ten onzent – diep verchristelijkt als bij Franciscus – Guido Gezelle hebben geleefd. Het verschrompelen van deze « vitale bewogenheid tegenover de natuur en de wereld » is in zijn consequenties voor het zedelijk, maatschappelijk en godsdienstig leven inderdaad zeer noodlottig geweest. Met heeft in ons die «  universele broederschap met de wezens en dingen » verwoest die Franciscus – en later nogmaals Gezelle – zo diep heeft beleefd. Terecht schrijft De Greeff van Franciscus « Hij zag in de wezens openbaringen van het leven van God, uitdrukkingen van God »; « wezens waarin God zelf tot uiting komt, die het waard zijn (daarom) dat men affectief aan hun leven deelneemt »; « hij eerbiedigde hen in hun eigen hoedanigheid, en achtte hen als zodanig een echte, instinctieve en diepe deelname waard. Dit

[14]