De vraag gaat dus uit naar een handelen, naar een ,,wat”, naar de plichten voor het heden en hier als antwoord op de problemen van dezen tijd. – Evenwel: over dit meest essentieele, over onze actueele plichten, over den concreten, actueelen inhoud der ,,liefde” geeft dit boek met geen woord uitkomst. Het spreekt over mystiek, over het gesprek van de ziel met God, maar de brug tusschen dit, ons anti-mystieke heden en een hernieuwing der huidige christenheid door dat Godsbeleven (van Duinkerkens ideaal), wordt nergens geslagen; een poging daartoe wordt zelfs niet beproefd. Men tast hier in een volkomen donker, en geen groote, pathetische woorden vol wijding en zalving kunnen de duisternis verbreken. De ,,liefde” is met dat al slechts een nieuwe ,,formule”, een nieuw ,,formalisme”, een nieuwe ,,discipline”, – welker levensvoorwaarde is (schijnt) dat zij geen concreten inhoud mag krijgen wil zij ,,binding” blijven.
Mijn vijfde bezwaar en hier naderen wij een hedendaagsche ketterij bij uitnemendheid, is het motto boven het laatste hoofdstuk. ,,Meine Ansicht ist kurz gesagt die, von vielen anderen ja geteilte, dasz die europäische Kultur heute zusammen zu stürzen droht und dasz sie nur gerettet werden kann, wenn ihr Hilfe kommt von den übereuropäischen, übermenschlichen Mächte.” Men moet toegeven dat deze meening inderdaad kort is en dat zij door velen gedeeld wordt, maar verdere instemming moet men deze uitspraak onthouden. Een cultuur is het werk van menschen; zij wordt door menschen gemaakt en zij werd door menschen ontredderd. Het is niet alleen de plicht der menschen, maar het ligt ook in hun mácht te herstellen wat zijzelf vernietigd

191