als hij, deze vervoerde van den Zoeten Heiland en het goddelijk Lam, wiens werk, hoe paradoxaal het ook klinke, mij meer herinnert aan de vervoeringen van fra Angelico dan aan het getier en de grollen die, in van Duinkerkens beschouwing, zoo kenmerkend voor Luther schenen.
Luther, de hervormer, werd geobsedeerd door een op elk levensgebied ondergaande samenleving; hij kon, na een bepaald moment, de spanningen van zijn strijd tegen deze wereld niet meer aan en zij ontwrichtten hem evenzeer als hij zichzelf eraan ontwrichtte. Jeroen Bosch daarentegen onderging de obsessies van hem, die in het Licht leeft en van daar de aarde, de wereld der menschen overziet. Hij kende de serene vervoeringen die ook een fra Angelico gekend heeft (tallooze doeken bewijzen zulks), maar de wereld der menschen die voor den serafijnschen Angelico nauwelijks meer bestond, zag Jeroen Bosch bevolkt door monsters, zooals Rembrandt deze zelfde wereld der menschen gehuld zag in duisternis. Hoe klaarder het besef der perfectie, hoe verbijsterender en monstrueuzer de wereld der menschen wordt; hoe dieper men Gods goedheid voor de wereld binnendringt, hoe meer men de wereld ondergaat als een absurde en afschuwelijke, hallucinante droom en hoon. Hier begint de tragiek (die inderdaad ontstellend is) maar tevens ook de diepe, onloochenbare stilte die het werk van Jeroen Bosch kenmerkt, de serafijnsche gelatenheid ook zijner heiligen.
Hetgeen ik hier over Jeroen Bosch schreef moge velen een subjectieve interpretatie toeschijnen (het zij zoo; het drama van den religieuzen mensch is nu eenmaal velen vreemd geworden), dat neemt echter de tegenspraak niet weg, die

177