wereld anders dan een vechten tegen eigen twijfels. Wat zijn zijn zelfbeschuldigingen, zijn pogingen om te berusten als de geest van gebed niet terugkeert, als het gebed een volkomen leegte en stilte blijft, anders dan even zoovele pogingen zijn laatste houvast, het gelóóf in het gebed, te redden. Het baat hem niet. Het slot is een nijdig zwijgen van de ziel die aan geen gebed meer deelneemt, door geen gebed vertroost wordt. Het is volkomen nacht rond hem, zwijgen en nacht. Hij is zelf nacht geworden. Aan het begin van zijn dagboek noteerde hij (als wilde hij reeds tóen een nadersluipende zekerheid ontzenuwen): ,,L’ennui les dévore (les paroisses n.l.) sous nos yeux et nous n’y pouvons rien. Quelque jour peut-être la contagion nous gagnera, nous découvrirons en nous ce cancer. On peut vivre très longtemps avec ça”; thans schrijft hij – hij, die eertijds zoo door deernis gedreven werd: ,,Je m’efforce de penser à des angoisses pareilles à la mienne. Nulle compassion pour ces inconnus., Ma solitude est parfaite, et je la hais. Nulle pitié de moi-méme. – – Si j’allais ne plus aimer!” En enkele dagen later: ,,il me semble que je n’éprouve plus aucune pitié pour personne, la pitié mest devenue aussi difficile que la prière.” Hij wil een gebaar van totale overgave volbrengen, maar zelfs dit is hem niet mogelijk, want nog voor zijn lippen den grond hebben aangeraakt, weet hij het een leugen: ,,Car je n’attendais rien.” Zijn wanhoop is niet, dat God hem verlaat (kon hij dit maar gelooven), maar dat hij God verliest zonder wroeging te gevoelen. Hij is als verdoofd; hij lijdt niet meer, onder niets. ,,Que ne donnerais-je pour souffrir! La douleur elle-même se refuse.” Dood en leven zijn hem even onverschillig. ,,Je

116