ste opdrachten zal hebben volbracht, n.l. Nietzsche te hebben „weerlegd” op de wijze waarop deze groote en uitzonderlijke mensch alleen weerlegd kan worden Nietz­sche die nog steeds, ondanks alle machtelooze woede en minachting, onaantastbaar boven dezen tijd staat, die met geen sluitende redeneeringen noch met de kleine spot der „philosofen” terzijde is te schuiven, die nog minder, met een doctrinair dispuutje!, ongedaan is te maken, – Nietzsche kan men slechts „weerleggen” door Nietzsche te voltooien (het tegendeel van ongedaan maken). Pascoaes – een gestalte voorzeker van gelijk formaat – schijnt mij deze voltooiing te wórden, en, voor een groot deel, reeds te zijn.

Pascoaes heeft den heiligen Paulus als mensch, en voor een groot deel ook als heilige, recht laten wedervaren op een wijze die deze gestalte waardig is, doch die den heiligen­vereerder van vandaag met zijn kleedjes-kloppende-achtertuin-moraal, alleen maar ’n heilige schrik aanjaagt. Hij heeft daarnaast de oorsprong van het religieuze hande­len – zoo door en door corrupt en verleugend in het heden – weer in zijn zuivere gedaante blootgelegd en aldus, althans voor een deel, de „psychologie der godsdienst”, door een moderne godsdienst-critiek gehanteerd, ontzenuwd. Ter Braak constateerde naar aanleiding van dit Paulus-boek een essentieel verschil tusschen Pascoaes’ mythisch denken en het (quasi-)mythisch denken van Hitler. Dit verschil bestaat; ongetwijfeld. De eenige overeenkomst tusschen hun beider denken is een „woord”: het étiquet. Een soort-

81