andere waarachtige overtuiging als recht overdragen, afstaan. Er bestaat immers niet één redelijke grond waarop voor een der partijen waargemaakt kan worden, dat... de andere partij de waarheid en zijzelf de onwaarheid aan haar zijde heeft laat staan dat het één-twee-drie kan worden waargemaakt, of met geschreeuw en geschimp over en weer. Neemt de waarheid zich het recht, zichzelf macchiavellistisch te handhaven en de onwaarheid gewelddadig te verdelgen, dan geeft zij dit recht tevens aan de onwaarheid. Ook het Christendom kon zich het macchiavellisme, deze ,,wijsheid der wereld” het (uitroeien der Albigenzen, de dood van Jeanne d’Arc, de jacht op Luther, de vernietiging van Port Royal, de dood van Giordano Bruno, Savonarola, de brandstapels, het uitstrooien van de asresten der ketters boven de Tiber, etc.), – het Christendom kon zich deze ,,wijsheid der wereld” niet toeëigenen als zijn recht zónder deze ,,wijsheid der wereld” opnieuw te herstellen als het recht der wereld (⁵) De christen mag dan overtuigd zijn dat zijn waarheid de waarheid is, geen enkele niet-christen heeft enige reden deze overtuiging, dit ,,geloof” (dat ,,een genade” is) te delen. Hoe hachelijk de discussie, b.v. tussen Christendom (Katholicisme) en communisme tenslotte d.i. in wezen is, d.w.z. wórdt zodra men de slogans en de diepzinnigheden van de oppervlakte achter de rug heeft, blijkt wel uit de ,,dialogue” welke de katholiek Henri Simon met zijn roman Les Raisins Verts onderneemt. Staan in deze roman waarheid en onwaarheid tegenover elkaar, of twee waarheden of twee onwaarheden? In lààtste instantie blijken het... twee geloven, d.w.z. twee ,,waarheden” die zich met de ratio niet aannemelijk, alleen waarschijnlijk laten maken, d.w.z. ze laten zich allebei waarschijnlijk maken. Dit alles betekent: zolang men het macchiavellisme verdedigt (en bedrijft) als het recht van het gelijk d.i. van de alleenzaligmakende waarheid, blijft het macchiavellisme, deze wijsheid der wereld, het recht van beide d.w.z. van alle partijen. En dit te meer omdat die wijsheid der wereld allerminst voor de hand liggende ónwijsheid is. Was dat (ook dat) maar waar!
    Doch dat alles is niet het meest hachelijke. Het meest verheven doel wettigt – heiligt – als het erop aankomt ook de meest onmenselijke middelen. Dit betekent als het erop aankomt deinst men voor niets terug. Men moet besef-

929