grond van een ,,sluitende logica”. Twee logica’s stellen zich tegenover elkander op die – fataliter – geen enkel raakpunt hebben. De partij welke aan haar overtuiging, dat zij objectief het heil der mensheid is (en in die overtuiging zelfs gelijk zou hebben), het recht ontleent haar macht ook macchiavellistisch op te bouwen, te verdedigen, te versterken en ,,met vooruitziende blik” te beschermen, kan dit slechts met als onontkoombare consequentie, dat de andere partij, de in haar ogen ongelijk hebbende partij, zichzelf dit zedelijk recht eveneens toeëigent. Niet uit noodweer, kortzichtigheid, misdadigheid, maar met precies dezelfde zedelijke ernst. Haar ,,alleenzaligmakende waarheid” moge dan in het oog van de eerste partij een misplaatste illusie, een absurd misverstand zijn, in het oog van de tweede partij is zij diepste, ook terdege gefundeerde waarheid; waarheid waarvan niemand haar de onwaarheid als iets vanzelfsprekends kan waarmaken, zeker niet voetstoots, en nog minder in absolute zin, – zoals ook niemand zijn wààrheid in absolute zin kan waarmaken... Kon men dit alles maar! En het merkwaardige is, dat béide partijen het goed recht van hun eigendunk met enorme prestaties, alle ten goede komend aan de mens, kunnen staven, en... dat béide partijen elkaar enorme tekorten, misdrijven en misdragingen kunnen verwijten. Kravchenko is niet alleen waar ; Fadejef is het óók, niet minder ben ik geneigd het te zeggen. En wat het Westen betreft niet alleen de Vier Vrijheden en alles wat dank zij deze beginselen verwerkelijkt werd, zijn waar, maar de zedelijke en geestelijke verwildering van het Westen is eveneens waar. Tegenover Kravchenko en de anderen die aan het Rusland van heden wanhopen, staan tientallen anderen (iets meer belangrijke geesten dan Kravchenko), die aan het Westen wanhopen. En zo kan men doorgaan. Hiermede wil niets gesuggereerd zijn pro of contra een der elkaar bestrijdende ideologieën, alleen wil ermee verduidelijkt zijn dat het in de menselijke verhoudingen ten enemale uitgesloten is, het macchiavellisme aan één zijde te houden. Men kan dit recht niet voor zichzelf opeisen én: het tevens voor zichzelf reserveren. Het macchiavellisme voor eigen – vroeg of laat – gebruik gerechtvaardigd achten omdat men het heil der mensheid vertegenwoordigt, is ipso facto dit recht aan elke

928