a religious prays well only inasmuch as he works well,’ zo vertaalt Cuthbert [8] Franciscus’ woorden, weergegeven in het Speculum Perfectionis, in hetzelfde hoofdstuk waarin men eveneens de harde, prachtige woorden kan lezen: ‘Keizer Karel, Roland, Olivarius, al die paladijnen en sterke mannen die machtig waren in de strijd en tot hun dood toe gezwoegd en gezweet hebben, zij allen zijn in de herinnering der mensen blijven voortleven; en ook de heilige martelaren zijn al strijdend gevallen. Heden echter zijn er velen, die alleen door het navertellen, voorlezen en bekend maken van wat anderen hebben gedaan, tot eer en aanzien willen komen’.
    Deze trouw, deze volstrekte dienstbaarheid, door Franciscus verdedigd, heeft overigens niets uitstaande met de wederzijdse trouw-verhouding tussen mens en God zoals de middeleeuwse gelovige die verstond. Kan men de vroomheid van de laatste in haar trouw-conceptie te vaak karakteriseren als ‘altfeudale Religiosität’ waaraan de oudtestamentische visie van de ‘Gott der Rache’ allerminst vreemd was [9], Franciscus’ vroomheid was – hoezeer hij zich soms uitdrukte in de terminologie van het dienstverband (ook Gezelle deed dit wel een enkele maal: ‘Hier ben ik, / Uw ontbiên getrouw’ etc.) – spiritueler toch, volkomen evangelisch, volkomen nieuwtestamentisch. En dat was ook Gezelle’s doen en dienen. – Niet alleen met betrekking tot Bonaventura’s lijdensverheerlijking, ook in haar strijdbare trouwconceptie verschilde Gezelle’s vroomheid wezenlijk van die der middeleeuwse mensheid.
    Er was bij Gezelle iets essentieel anders aan de orde dan een hernemen van vroeger vroomheid.


5

Gezelle was bij een toekomstiger verworvenheid beland dan Bonaventura’s lijdensvervoering. Er had zich een proces voltrokken, dat juist een overwinning betekende op die middeleeuwse levens- en lijdensinterpretatie.
    Vergelijkt men Gezelle’s vroegere Christus-mystiek, zijn deemoedige, naar volledige een-wording strevende liefde voor de Doornengekroonde, de verworpene en beroofde en verlatene van het Kruis (‘o houtene kruis, wees gegroet’) met de religiositeit van de tweede periode, toen die christo-centrische mystiek geheel had plaats gemaakt voor een natuurmystiek