lijk doelloze van een bestaan dat niets voor anderen kon zijn omdat het zelf niets en nietswaardig was, – de verlammende wroeging en schande van allen die zich oprecht willen geven. Gezelle moest ergens heul en redding vinden ten overstaan van zichzelf, ergens moest hij kunnen wegschuilen. En in Christus kon hij niet alleen alles uit handen geven, in Christus kreeg ook elke beroofdheid, elke eenzaamheid, elke vergeefsheid een zin, en werd reeds daardoor ten dele ontzenuwd, ten dele als leed overwonnen. In Christus kon hij wegschuilen, zich aan alle smart onttrekken op hetzelfde moment dat hij haar – hoe moedig en oprecht schijnbaar in zich toeliet. Ontdekte Gezelle dit zelf-behoud in datgene wat zo algeheel een act van zelf-ontlediging scheen: deze overgave aan zichzelf in zijn overgave aan Christus gekruisigd; ontdekte hij dit zelf-bedrog in zijn ‘religieus’ ‘geweten’? Leven is altijd: bezig zijn aan zijn zelfverwerkelijking, bezig zijn ook met zelfbescherming daarom, zelf-verdediging, het zich vastgrijpen aan waarheden die een beschutte plek opleveren waar andere waarheden ons dreigen te verdelgen, een plek waar wij tijdelijk kunnen ontkomen, wegschuilen, rusten, wachten, afwachten, waar wij op adem kunnen komen om eenmaal weer onszelf te hernemen. Men moet zichzelf soms hoe dan ook onkwetsbaar maken – uit lijfsbeboud; de vlucht is niet altijd lafheid: zij is ook ons recht. Zij is zelfs plicht soms. Deze zelfzucht en vlucht is aanwezig in elke overgave aan een waarheid die wij ook met onze waarheidshonger liefhebben en in bezit nemen. Maar deze vlucht, die ons recht is, is tevens voor de zuiveren van hart de modder die de overgave verontreinigt, de liefde relativeert, bezoedelt, volkomen devalueert soms. Want wat is de overgave méer of allereerst: liefde, of zelfzucht? Is het liefde, die de zelfzucht als bezoedeling moest aanvaarden? Of is het enkel met zelfzucht dat wij waarheden ‘beminnen’ (mogen)? – Die het meest liefhebben zijn tevens de diepst bedreigden; meer dan voor degenen die niet liefhebben, zijn voor hen waarheden toevlucht – vlucht. Ontdekte Gezelle dit zelfbedrog in wat hij gehouden had voor de grote zuivere liefde van zijn jeugd? Waarom zou hij, die zijn deugden dorst te herkennen als ‘een schijn van deugd’ ook niet plotseling heel zijn liefde voor Christus gekruisigd, heel die ‘zelfontlediging’ als precies zulk ‘een schijn’ hebben herkend en als egoïsme hebben ontluisterd? ‘Gute Handlungen sind sublimierte Böse’, schreef Nietzsche, en hij zei niet anders dan Pascal, en Pascal’s wan-