overal elders in West-Europa. Overal in West-Europa is de psyche van den grooten hoop eender geworden nl. de psyche van den kleinburgerlijken liberaal voor wien het ,,quieto vivere” ¹) opperste levensmaxime werd. Zijn ,,deugden” en ,,ondeugden” zijn van dien wil (van dien ònwil tot leven!) de uitdrukking, de bevestiging; ze hebben dien laten, dien vermoeiden of laffen (on)wil ook tot oorsprong. — Onze ,,zindelijkheid” is bij die uniforme complexen van overheerschende ,,deugden” een nauwelijks ,,ter zake”, een onbeteekenend facet, een onbeteekenende afwijking.

   Karakteriseert men een volk naar den grooten hoop heden, dan komt men tot een stel (overheerschende) ,,deugden” en ,,ondeugden” die, op de keper beschouwd, niet alleen maar quasi-deugden en quasi-ondeugden blijken, wezenlijk onvoldoende dus voor een volk om zich te handhaven en voor zijn toekomst fataal, maar die ook wezenlijk onvoldoende zijn om zijn verleden, de historie van een volk te verklaren (ja, in ons geval kan men er nog niet eens de laatste drie eeuwen mee verklaren). Met dit onvermijdelijk gevolg ook: dat men den historicus, die met een aldus opgediepte volksziel een verleden wil verklaren (om vervolgens nog geheel een toekomst in de immobiliteit van die paar eeuwen vast te kluisteren!) de vreemdste sprongen ziet ondernemen met de feiten, met de onhandelbare, niet weg te redeneeren historische feiten. Een der merkwaardigste buitelingen op dit gebied volbracht Huizinga wel, toen hij, na te hebben vastgesteld dat het Hollandsche volk een bij uitstek ,,burgerlijk” volk is, in een adem met (Baruch) Spinoza, Rembrandt ,,burgerlijk” hiet. Ook Rembrandt moest, wilde het betoog sluiten, ,,burgerlijk” worden. Maar ik vraag mij af: wat karakteriseert dit woord als het tegelijk op Rembrandt en op zijn tegenvoeters, ,,de vele ehrentfeste en struische mannen”, de ,,bourgeois-vorsten over handel en industrie”, de ,,eerbare heroën van soliden burgerzin”, de ,,mannen der rondom tastbare realia” ²),