Het fascisme nu, door Mussolini zeer nauw aan het socialisme en deszelfs oorsprong (,,la communauté la plus sacrifiée”) gelieerd, evenals het nationaal-socialisme door Adolf Hitler, erkent, even overtuigd als het socialisme, ,,la dignité du travail et la dignité ouvrière, la dignité de la personne humaine dans le travailleur comme tel”; (blz. 79 )

Het staats­bewustzijn, zoozeer en zoo fataal gedurende het demoliberale tijdperk ondermijnd, kreeg in Mussolini wederom helder, oorspronkelijk en dynamisch gestalte; het nationaal bewustzijn, de diepe realiteit van een volk, kreeg gestalte, glorieus en ontembaar, in het nationaal-socialisme van Adolf Hitler. (blz. 81 )

Doch diezelfde ziel, diezelfde brandende dorst naar Recht, is mensch geworden in socialisten als Hitler en Mussolini. (blz. 82 )

Een derde exponent van den socialistischen strijd was o.a. het nationaal-socialisme van Adolf Hitler. (blz. 86 )

In het socialisme van Adolf Hitler wordt niet slechts één klasse bemind, doch de geheele gemeenschap, en dientengevolge ook zooveel mogelijk gespaard. (blz. 87 )

Het moge dan waar zijn, dat fascisme en nationaal-socialisme niet een literatuur hebben voortgebracht als toen ,,de ziel” nog in deze wereld leed aan haar kluisters en droomen, dat Hitler en Mussolini er in konden slagen een socialisme in het leven te roepen, dat — na zoo luttele jaren — den gigantischen strijd tegen de plutocratische wereldrijken zegevierend aankon — ik meen, dat dit een poëem is, dat tegen vele andere gedichten opweegt; ik meen, dat dit — wat er ook in later eeuwen moge gebeuren — het onsterfelijk poëem zal blijven van déze eeuw. (blz. 88 )

Troelstra onderhandelde met het kapitalisme, en de revolutionnaire kracht van zijn beweging is aan het politieke geef-en-neem-spel te gronde gegaan. Werkelijke revolutionnairen, als Henriëtte Roland Holst en Gorter, vervreemdde hij van zich. (blz.87 )

Of anders gezegd (méér misschien doordringend tot de kern van het probleem): het (socialisme ThBr) werd van zìel mensch. Dit schijnt u misschien een verval, een terugtocht, in wézen is dit, juist dit, de geboorte van het socialisme. De ziel heeft prachtig — vervoerend en tegelijk smartelijk — gezongen in dichters als Gorter en Henriëtte Roland Holst, deze ziel heeft zich edel, eerlijk en ,,meesleepend” opgericht in figuren als Troelstra, ... (blz. 82 )

Het fascisme nu, (...) zuivert en completeert dit klassebewustzijn echter door den arbeider wederom het besef bij te brengen:
1. dat hij niet slechts lid is van een bepaalde klasse, maar van een gemeenschap, van een méérdere klassen omvattende nationale of staats-gemeenschap;
2. dat recht en orde niet slechts gefundeerd staan in ,,de rechten van den mensch”, gelijk het socialisme te eenzijdig leert, maar daarnaast evenzeer in de rechten, in het bestaansrecht der afzonderlijke volken, en dat deze volken evenzeer eerbiediging behoeven als de mensch;
3. dat in die staats- of volksgemeenschap niet slechts bij het proletariaat, maar ook bij alle andere klassen de waardigheid van den arbeid en het bewustzijn der eigen menschelijke waardigheid hersteld moeten worden, dat allen (en niet slechts één stand) opnieuw tot een leven overeenkomstig de menschelijke waardigheid moeten worden opgevoed (of, minstens, tot de plichten dier waardigheid moeten worden gedwòngen);
4. dat eerbied voor de waardigheid van den mensch den wil impliceert, de mogelijkheid te scheppen, dat een ieder, en niet slechts één stand, op een menschwaardige wijze leven en arbeiden, d.w.z. de plichten van zijn staat volbrengen kan;
5. dat niet slechts het proletariaat, maar dat de gemeenschap als gemeenschap een historische zending te vervullen heeft, en dat niet alleen de arbeider, maar ook iedere andere volksgenoot ten opzichte van die zending zijn zeer bepaalde plichten heeft;
6. dat het solidaristisch, het alle standen en groepen samenbundelend beginsel bepaald wordt door het doel eener gemeenschap: het algemeen welzijn, materieel, zedelijk, geestelijk, of, anders gezegd: de perfectie van een volk als volk;
7. dat de staat niet slechts de uitdrukking, de juridische bevestiging is van een op solidaristischen grondslag samenwerkende gemeenschap, maar ook het eerste, hoogste goed, het machtigst instrument om het doel van mensch en gemeenschap in de natuurlijke orde te realiseeren; dat m.a.w. de zuiverste vorm van den gemeenschapswil van den mensch zijn staatswil is. (blz. 79-80 )

Beschouwt men het socialisme als een historische winst, een vooruitgang (,,van geestelijken aard en daarom zoo belangrijk”), het nationaal-socialisme, en evenzoo het fascisme, kan ik slechts beschouwen als een verder, gezuiverder, completer, realistischer uitbouw van het altijd te eenzijdig, te ,,idealistisch” gebleven socialisme. (blz. 81 )

Of anders gezegd (méér misschien doordringend tot de kern van het probleem): het [socialisme ThBr] werd [in het fascisme ThBr] van zìel mensch. (blz. 82 )

Troelstra streed in zijn parlementair stadium voor de lotsverbetering van het arbeidende proletariaat, voor die verbetering der levensomstandigheden, welke reeds in het raam van het kapitalisme mogelijk was. En stellig, dank zij Troelstra, dank zij diens taaien, onbevreesden strijd in het parlement en elders wist hij op zijn tegenstanders vele rechten voor zijn arbeiders te veroveren, politiek zoowel als maatschappelijk, en het lot van het werkende proletariaat materieel en geestelijk aanzienlijk te verbeteren. (blz. 83 )

Zeer zeker, de rechten werden ontrukt aan het kapitalisme, doch als men zich iets essentieel ànders nog ten doel stelt, nl. het kapitalisme omver te werpen en een socialistische levensorde in het leven te roepen, is het verkrijgen van deze rechten een quantité négligeable — hetgeen intusschen geenszins wil zeggen, dat men rechten, die in het raam van het kapitalisme te veroveren zijn, zou moeten afwijzen. (blz. 83 )

Troelstra echter hoopte, met het verwerven eener overtuigende lotsverbetering ook de massa te veroveren en aldus macht te worden: meerderheid (...). (blz. 84 )

Hij onderhandelde met de kapitalistische wereld, dwong haar successen af met het getal, nìet echter door de beschikking over een dreigende revolutionnaire macht, een macht, even onverzoenlijk en gericht als het, ondanks alle compromissen, onverzoenlijke kapitalisme. (blz. 84 )

De feiten echter hebben degenen, die de tactiek eener revolutie dieper doorgrondden en zich schrap zetten tegen een methode, welke den socialistischen strijd, deszelfs revolutionnaire stootkracht, liet leegbloeden aan het veroveren van rechten zonder de heerschappij van het socialisme een stap naderbij te brengen, reeds lang in het gelijk gesteld. (blz. 84 )

Troelstra’s tactiek was één exponent, één logica van het strijdbaar socialisme. (blz. 85 )

Een tweede exponent vertoonde de Russische revolutie: de verovering van de macht, de instelling daarna van een nieuwe, anti-kapitalistische orde. In laatste instantie ging de strijd van het socialisme er niet om, een rechtvaardiger levensniveau voor het proletariaat te veroveren, doch om het omverstorten van een, ondanks alle ,,rechtvaardigheid’’, ònrechtvaardig, verderfelijk en oppermachtig systeem. (bl. 85 )

Troelstra verdaagde de oplossing van dit allesbeheerschend probleem naar een verre toekomst en hij ver­dedigde zijn houding en methode met een uiterst betwistbare logica. (blz. 85 )

Rusland realiseerde het op de eenige wijze, waarop het, verbonden als het socialisme was met slechts één klasse die een kleine minder­heid vormde, en de andere klassen als vijanden beschouwend, gerealiseerd kon worden: het veroverde de macht op een moment, dat de vijandige maatschappij in ordeloosheid onderging, en door toen allen, die het als klassevijand zag, te elimineeren: uit te moorden. Macht geworden, schiep het een nieuwe orde, waarin de tegenpartij geen kans meer kreeg. (blz. 85 )